چهار آیه، تصویرسازی تشریفات نزول وحی در قرآن را برعهده دارند

آزاده عباسی، عضو هیئت علمی گروه قرآن دانشگاه قرآن و حدیث تهران، در سلسله نشست‌های کرسی آزاداندیشی «سی شب سی آیه» که با محوریت آیه 3 سوره «دخان»، با موضوع «تشریفات نزول وحی از منظر آیات قرآن» شامگاه 13 فروردین‌ماه در فصای اسکای‌روم، برگزار شد، اظهار کرد: از جمله مباحث روزآمد در خصوص درک فهوا و مفهوم آیات، مبحث تصویرآفرینی هنری در قرآن است که مقام معظم رهبری نیز در روز اول ماه مبارک رمضان به این مسئله پرداختند و فرمودند: «تصویرآفرینی به فهم قرآن کمک بسیاری می‌کند.» تصویرآفرینی در اصطلاح به معنای به‌کار گرفتن سخن به شیوه خاصی است که در این شیوه می‌توانیم معانی و مفاهیم را با روش ابتکاری تجسم دهیم تا به نحوی جلوه کند که خواننده آن مفاهیم را مشاهده کند. 

وی بیان کرد: ویژگی مهمی که در تصویرآفرینی به دنبال آن هستیم، این است که کلمات از قالب خود خارج شوند و به نوعی عالم زنده و پویا را پدید آورند. این بحث از قرن پنجم مطرح بوده است و مطالعات بسیاری را در دنیای معاصر به خود اختصاص داده است. نکته‌ای که حائز اهمیت است، این است که ما عمده تصاویری که تاکنون در این خصوص دریافت کرده‌ایم، تصاویری مفرد است. تصاویر مفرد تصاویری هستند که در یک آیه قرآن با تصویر یک دسته از کلمات ساخته می‌شود و در کنار هم قرار می‌گیرد. البته مسئله اساسی که در این موضوع مطرح می‌شود این است که همه آیات قرآن دارای تصویر نیستند و تنها برخی از این آیات تصویر دارند.

عباسی ادامه داد: علاوه بر تصاویر مفرد، تصاویر بافتی هم در قرآن کریم موجود است که منسجم و یکپارچه ارائه شده است، این تصاویر بزرگ و گسترده بود و شامل تصاویر مفرد بسیاری می‌شوند. هنگامی که کتاب‌های بلاغی را مطالعه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که در بحث ساخت تصاویر قرآنی چند شیوه وجود دارد که برای ساخت تصویر مفرد ما را راهنمایی می‌کند. در شیوه بلاغی کنایه، ایهام، تشبیه و... برای خلق تصویر دخیل هستند و در روشی دیگر واژگان تنها عهده‌دار ساخت تصاویر قرآنی هستند. بنابراین یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن کریم استفاده از زبان تصویر است که بسیار خاص و موثر در فهم آیات واقع شده است.

این عضو هیئت علمی گروه قرآن دانشگاه قرآن و حدیث تهران گفت: از جمله تصاویر مهم بافتی که در خصوص آیات وجود دارد، آیات مربوط به نزول قرآن کریم است. لازم به ذکر است، در چند دسته از آیات قرآن کریم به بحث نزول قرآن پرداخته شده است که تصاویر بسیار زیبایی در قرآن از آنها ترسیم شده است. تصویر اساسی که قرآن در خصوص تشریفات نزول وحی ارائه داده است، تصویر بافتی است که از 4 تصویر مفرد تشکیل شده است که شامل آیات 185 سوره «بقره»، آیه 3 سوره «دخان»، آیه 1 سوره «قدر» و آیات اول سوره «صافات» می‌شود و در خصوص اشتراک زمانی وحی قرآن بیان شده است.

وی در ادامه با اشاره به آیات الهی در خصوص هدایت بشر افزود: خداوند در آیه 185 سوره «بقره» می‌فرماید: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده برای هدایت بشر و برای راهنمایی و امتیاز حق از باطل، پس هر که دریابد ماه رمضان را باید آن را روزه بدارد و هر که ناخوش یا در سفر باشد (به شماره آنچه روزه خورده است) از ماهای دیگر روزه دارد، که خداوند برای شما حکم را آسان خواسته و تکلیف را مشکل نگرفته، و خواسته تا اینکه عدد روزه را تکمیل کرده و خدا را به عظمت یاد کنید که شما را هدایت فرمود، باشد که از این نعمت بزرگ سپاسگزار شوید.»، بنابراین آیه قرآن در ماه مبارک رمضان به رسول خدا(ص) نازل شده است.

عباسی ادامه داد: دومین تصویری که در این بحث مطرح شده است؛ آیه 3 سوره «دخان» است، زیرا بحث و تصویر در این آیه محوری است که خداوند در قرآن مطرح کرده  و فرموده است: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ ۚ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ؛ به راستی ما آن را در شبی پربرکت نازل کردیم، زیرا که همواره بیم دهنده بوده‌ایم.» با توجه به این آیه و سیر آیه قبلی متوجه می‌شویم که در میان شب‌های ماه مبارک رمضان، در شب پربرکتی قرآن نازل شده است. تصویر سوم آیه اول سوره «قدر» است که خداوند در آن فرموده است: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ؛ ما این قرآن عظیم الشأن را در شب قدر نازل کردیم.» فلذا باتوجه به این آیه متوجه می‌شویم که قرآن در شب پربرکت قدر بر پیامبر(ص) نازل شده است.

این دانشیار گروه قرآن دانشگاه قرآن و حدیث تهران در پایان سخنانش اظهار کرد: خداوند در آیات سوره «صافات» فرموده است: «وَالصَّآفَّاتِ صَفّاً؛ فَالزَّاجِرَاتِ زَجْراً؛ فَالتَّالِیَاتِ ذِکْراً؛ إِنَّ إِلَهَکُمْ لَوَاحِدٌ؛ رَبُّ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ‏؛ سوگند به صف بستگان در صفوفى منظم صف بستنى، پس بازمى‌دارند از معاصى و وسوسه‏‌ها باز داشتنى، همانان که پى در پى ذکر خدا و کتاب آسمانى را تلاوت مى‌کنند، بى‌شک که معبود شما یکتاست. پروردگار آسمان‏‌ها و زمین و آن چه میان آن دو است و پروردگار مشرق‌‏ها و مغرب‌‏ها.» یعنی این ملائکه با حضرت جبرئیل در هنگام تشریفات نزول وحی همراه بوده‌اند. باتوجه به این اوامر از عنوان تشریفات نزول وحی استفاده می‌شود، زیرا خداوند تشریفات خاصی را برای این امر تدارک دیده است.