نسبت‌یابی امید و خودکارآمدی

پروین فرج‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا از استان با اشاره به اینکه امید به رحمت الهی و سرانجام نیکو مورد تأکید آیات قرآن و روایات ائمه معصومین(ع) واقع شده و از یأس و ناامیدی به شدت نهی شده است، اظهار کرد: در آیه ۸۷ از سوره مبارکه یوسف، به ما توصیه می‌شود «وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ ۖ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ» که حضرت ایوب به پسرانش می‌فرماید: از رحمت خدا نومید مباشید که هرگز جز کافران هیچ‌کس از رحمت خدا نومید نیست.

وی با ذکر روایاتی ناظر بر نهی انسان‌ها از ناامیدی، ادامه داد: امام صادق(ع) در توصیف شرایط و ویژگی‌های یک انسان امیدوار و ناامید فرمود: «طوری به خدا امید داشته باش که امیدت تو را بر ارتکاب گناهان جرئت نبخشد و به گونه‌ای از خدا بترس که ترست تو را ناامید از رحمت الهی نکند»؛ همچنین امیرالمؤمنین(ع) درباره اوصاف شخص ناامید این چنین فرمود: ناامیدی، صاحب خود را می‌کشد و هر انسان ناامید، ناکام است.

فرج‌زاده بیان کرد: یکی از سرچشمه‌های اصلی افسردگی که حتی انسان را تا خودکشی می‌برد همین نااميدی است و امید انسان‌ها به زندگی و پیشرفت تضمین‌کننده نشاط و پویایی و تعالی جامعه است زیرا امید انسان‌ها را سرزنده نگه می‌دارد و افراد امیدوار برای رسیدن به اهداف متعالی از انگیزه و قدرت تلاش و پشتکار برخوردار هستند.

این روانشناس خانواده با تأکید بر اینکه ناامیدی احساس خودکارآمدی را دچار چالش می‌کند، گفت: انسان ناامید خود را از رسیدن به اهدافی که از قبل برای خود ترسیم کرده باز می‌دارد و نمی‌تواند تلاش خود را معطوف بر هدف کند. خودکارآمدی در اصول روانشناسی یک مفهوم والا و مهم است که اگر نباشد، فرد اعتماد به نفس خود را از دست می‌دهد.

فرج‌زاده افزود: انسان‌ ناامید و محروم از حس خودکارآمدی دیگر نمی‌تواند بر شرایط زندگی خود کنترل داشته باشد و دچار استیصال می‌شود، درواقع کنترل بر اوضاع یکی از توانمندی‌های روانشناختی انسان‌های امیدوار است که احساس می‌کنند بر فعالیت‌ها و اهداف خود می‌توانند متمرکز شوند و به نحو احسن به آنها رسیدگی کنند. انسان امیدوار این تفکر را دارد که قادر است بر اوضاع مسلط شود حال آنکه انسان محروم از امید حس می‌کند همه چیز از کنترل او خارج شده و نمی‌تواند به اهداف خود دست یابد. 

چالش‌های افراد درمانده 

این مدرس دانشگاه در استان با اشاره به آزمایش فلکسمن که در روانشناسی به درماندگی آموخته شده معروف است، بیان کرد: این آزمایش مشخص می‌کند که انسان‌ها وقتی تلاش‌های ممتدشان به شکست برسد، به حالت درماندگی آموخته شده دچار می‌شوند یعنی از حیث عاطفی دچار غم و افسردگی می‌شوند و از حیث روانی ناامیدی به سراغشان می‌آید، اینان از حیث رفتاری نیز دیگر هیچ کوششی را برای نیل به اهداف انجام نمی‌دهند.

فرج‌زاده با اشاره به نتایج یک آزمایش که در دو گروه از سالمندان اجرا شده است، توضیح داد: نتایج گواه آن بود که اگر خودکارآمدی و امیدواری را به افراد سالمند حتی در قالب انجام کارهای روزمره و معمولی مثلاً نگهداری چند گلدان، القا کنیم احساس خوبی خواهند داشت و از حیث بهداشت روانی و سلامت جسمانی و طول عمر وضعیت مطلوبی خواهند داشت. 

وی ادامه داد: نتایج آزمایش‌های انجام شده در این دو گروه سالمندان همچنین نشان داد که مرگ و میر سالمندان در گروهی که این القا امیدواری و حس مفید بودن صورت نگرفت، ۱۸ درصد بیشتر از گروه دیگر بود. حال آنکه دو گروه مورد آزمایش از حیث سن و سال، جنسیت و سایر مؤلفه‌ها کاملاً یکسان بودند.

فرج‌زاده با تأکید بر اینکه حس امیدواری یا ناامیدی در فرد می‌تواند از طریق القا باشد، تصریح کرد: در روانشناسی توصیه می‌شود که جهت جلوگیری از القای سرخوردگی به کودکان یا سالمندان از محول کردن کارهای دشوار به آنان که از توانشان خارج است پرهیز شود و در مورد آنان از کلماتی همچون «این کار را نکن» یا «این کار را انجام بده» بپرهیزیم تا دچار از دست دادن حس خودکارآمدی و امیدواری و اعتماد به نفس نشوند.

وی با بیان اینکه انسان ناامید درواقع مرده متحرک است، توضیح داد: چنین انسانی لااقل از نظر خودش فرد مفید و متحرک و پویایی نبوده و قادر نیست برای جامعه سودمند باشد. 

فرج‌زاده تصریح کرد: شادابی یکی از مهم‌ترین تفکرات منتج از امیدواری است که با تزریق امید به جامعه می‌توان شادابی و نشاط و سرزندگی را به آن بازگرداند. اگر شرایطی فراهم شود که حتی‌الامکان از مشکلات کاسته شود و رفاه نسبی افراد محقق شود، شادابی و سرزندگی هم حاکم خواهد شد؛ راهکار دیگر آن است که با نگاه شایسته‌سالارانه جوانان را بر حسب توانمندی و تخصص در جایگاه‌های خودشان به کار بگیریم تا حس خودکارآمدی و مفید بودن و سربار خانواده نبودن در آنان ایجاد شود که همین باعث افزایش امید می‌شود. 

عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان استان با بیان اینکه جبهه دشمن با ضریب چندبرابری دادن به مصائب و مشکلات جامعه و کمرنگ کردن توانمندی‌ها دائماً مشغول القای ناامیدی به جامعه است، افزود: این فضای مسموم باعث می‌شود که مسئولیت متولیان جامعه دوصد چندان شود تا برنامه‌ریزی داشته باشند و این تبلیغات سوء را هم در حرف و هم در عمل خنثی کنند. مسئولان همچنین وظیفه دارند از حیث زیباسازی و فضاسازی شهرها و محیط‌های عمومی مؤلفه‌های روانشناختی القای امید و نشاط را فراهم کنند.

فرج‌زاده با تأکید بر اینکه خود فرد نیز در داشتن حس امید و خودکارآمدی نقش دارد، توضیح داد: خوب است که فرد گاهی برای خود سرگرمی‌هایی لذت‌بخش نظیر ورزش‌، سفر، مطالعه، کار هنری و... را ایجاد کند و با توجه به مهارت‌های فردی برای خود برنامه‌ریزی داشته باشد. 

این روانشناس در پایان گفت: گاه مشاهده می‌شود فرد با وجود مکنت مالی و نداشتن مشکلات بزرگ اقتصادی و معیشتی دچار ناامیدی است، پیداست که چنین انسانی اسیر نشخوارهای فکری ناامید کننده و تفکرات منفی است لذا ذهنیت و تفکر بسیار مهم است و انسان نباید اجازه دهد القائات و فکرهای منفی بر او مستولی شود.