سوره‌های قرآن کریم چگونه نام‌گذاری شده است
اسامى سوره‌ها مانند تعداد آيات هر سوره، «توقيفی» است، و با صلاح ديد شخص پيامبر اسلام(ص) نام‌گذارى شده است. بيشتر سوره‌ها يك نام دارد و برخى دو يا چند نام. اين نام گذارى‌ها، طبق شيوه عرب با كوچك‌ترين مناسبت انجام مى گرفته است مانند سوره حمد که با نام‌های «فاتحة الكتاب»، «امّ الكتاب» و «السّبع المثانى» نام گذاری شده است.
به گزارش ایکنا از اردبیل، اسامى سوره ها مانند تعداد آيات هر سوره، «توقيفى» هستند، و با صلاح ديد شخص پيامبر(ص) نام‌گذارى شده است. بيشترِ سوره‌ها يك نام دارد و برخى دو يا چند نام. اين نامگذارى‌ها طبق شيوه عرب با كوچك‌ترين مناسبت انجام مى‌گرفته است(1) كه اکنون به وجه تسميه برخى از آنها اشاره می شود:
«بقره»: استعمال لفظ بقره و سخن گفتن درباره آن فقط در اين سوره بوده است؛ گرچه لفظ «البقر» در سوره «انعام»(آيه 144 و 146) و لفظ «بقرات» در سوره يوسف(آيات 43 و 46) آمده است، ولى با آن تفصيلى كه در سوره «بقره» درباره آن سخن گفته شده، در آنها مطلبى نيامده است.
«آل عمران»: لفظ «آل عمران» فقط دو بار در اين سوره (آيات 33 و 35) آمده است و در جاى ديگرِ قرآن نيست.
«نساء»: در هفده آيه از اين سوره، احكام نساء به تفصيل آمده است. «مائده»: فقط در اين سوره (آيات 112 و 114) لفظ «مائده» آمده است و در جاى ديگر قرآن ذكر نشده است.
«انعام»: در شش آيه از اين سوره بيش از ساير سوره‌ها درباره انعام سخن گفته شده است.
«اعراف»: فقط در اين سوره (آيات 46 و 48) لفظ «اعراف» دو بار آمده است.
«انفال»: فقط در اين سوره (آيه 1) لفظ «انفال» دو بار آمده است.
«برائت»: درباره برائت از مشركين گفته شده است و در جاى ديگر قرآن بدين صورت مطلبى نيامده است.
«يونس»: تنها سوره‌اى است در قرآن كه از حالات حضرت يونس(ع) سخن به ميان آمده است.
«هود»: فقط در اين سوره درباره حضرت هود(ع) سخن گفته شده است.
«يوسف»: در اين سوره بيست و پنج بار نام مبارك اين پيامبر تكرار شده است.
«رعد»: تنها سوره‌اى (آيه 13) است كه از تسبيح رعد سخن گفته شده است و در سوره «بقره»(آيه 19) از رعد فقط نامى برده شده است.
«ابراهيم»: به تفصيل از دعاى حضرت ابراهيم(ع) درباره شهر مكّه و ذريّه طيبه‌اش، سخن گفته شده است.
«حجر»: تنها سوره‌اى است كه در آن از «اصحاب حجر» سخن گفته شده است.
«نحل»: تنها سوره‌اى است كه از نحل سخن به ميان آمده است.
«اسراء»: تنها سوره‌اى است كه در آن از اسراء سخن گفته شده است.
«كهف»: تنها سوره‌اى است كه در آن درباره «اصحاب كهف» مطلبى آمده است.
«مريم»: تنها در اين سوره سرگذشت حضرت مريم(س) با عنوان «و اذكر في الكتاب مريم ...»(آيات 16 الی 35) به تفصيل آمده و در سوره «آل عمران» با عنوان آل عمران به شرح حال او اشاره شده است.
«طه»: با لفظ «طه» آغاز شده است.
«انبياء»: تنها سوره‌اى است كه از انبياى معروف(نزد عرب) سخن به ميان آمده است.
«حجّ»: در اين سوره به تفصيل (آيات 25 الی 38) از احكام حجّ سخن گفته شده و اِعلام به حجّ شده است: «وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ ...».
«مؤمنون»: اين سوره با جمله «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ...» آغاز شده است.
«نور»: آيه نور در اين سوره آمده است.
«فرقان»: در اين سوره قرآن با نام فرقان آورده شده و نزول آن يادآورى شده است و خداوند به خود تبريك گفته است.
«شعراء»: تنها سوره‌اى است كه لفظ «شعراء» در آن آمده است.
«نمل»: اين سوره تنها سوره اى است كه در آن از نمل سخن گفته شده است.
«قصص»: در اين سوره عبارت «قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ» (هم فعل و هم مصدر) آمده است، گرچه در سوره «يوسف» نيز
«نَقُصُّ عَلَيْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصَ» آمده؛ ولى در آنجا اولويت با تسميه به نام يوسف بوده است.
«عنكبوت»: تنها سوره‌اى است كه اين نام در آن برده شده است.
«روم»: تنها سوره‌اى است كه اين نام در آن برده شده است.
«سجده»: به جهت اشتمال آن بر آيه سجده بدين نام ناميده شده است، البته در سه سوره ديگر نيز آيه سجده وجود دارد؛ ولى اولويت در آنها با ديگر نام‌هاست.
«احزاب»: تنها سوره‌اى است كه در آن به واقعه احزاب اشاره شده است.
«سبأ»: تنها سوره‌اى است كه در آن لفظ «سبأ» ذكر شده است.
به گونه اى كه ملاحظه شد در نام گذارى سوره‌ها مناسبتى وجود دارد. البته عللى كه در اين نام گذارى‌ها ذكر مى‌شود هرگز وجه انحصار ندارد، زيرا در نام گذارى، كم‌ترين مناسبت كافى است: «يكفي في التسمية أدنى مناسبة».
دلیل تعدّد نام برخى سوره‌ها
بيشتر سوره‌ها يك نام دارند. برخى دو يا سه يا بيشتر كه اين تعدد در نام به جهات خاصى بوده است. مانند: سوره حمد با نام «فاتحة الكتاب»، «اُمّ الكتاب» و «اَلسَّبْعُ الْمَثَانِى». «جلال الدين سيوطى» بيش از بيست نام براى اين سوره آورده است(2).
«فاتحة الكتاب»: از آن جهت بدين نام خوانده شده كه نخستين سوره قرآن است. نه فقط در مصحف شريف به عنوان اولين سوره ثبت شده؛ بلكه اولين سوره كاملى است كه از آسمان فرود آمده است.
«أمّ الكتاب»: أمّ به معناى مقصد و هدف است و سوره «حمد» بدين جهت «ام الكتاب» خوانده شده كه تمام اهداف و اغراض قرآنى در اين سوره كوتاه فراهم شده است. از اين رو اين سوره را افضل سُوَر قرآنى به شمار آورده‌اند.
«السبع المثانى»: مشتمل بر هفت آيه و از سوره‌هاى كوتاه است (كه به آنها مثانى گفته مى‌شود). از اين جهت مثانى گفته مى‌شود كه قابل تكرار است، و بيش از سوره‌هاى بلند تلاوت مى‌شود. نمونه‌هايى از نام‌هاى متعدّد سوره‌ها در زير اِرائه مى‌شود: توبه، برائت. نبأ، عمّ. اِسراء(3)، سبحان، بني‌اسرائيل. بيّنه، لم يكن. نمل، سليمان. ماعون، دين، أ رأيت. غافر، مؤمن. مسد، تبّت. فصّلت، سجده. توحيد، إخلاص(4). محمد، قتال. دهر، إنسان، هل أتى. قمر، إقتربت. قريش، إيلاف. ملك، تبارك. شرح، إنشراح. معارج، سأل، واقع.
اعراب نام سوره‌ها
نام هر يك از سوره‌ها براى آن سوره‌ها عَلَم است. بنابراين اگر با يكى ديگر از اسباب منع صرف جمع شود «غير منصرف» خواهد بود. مثلا سوره‌هاى يونس، يوسف، ابراهيم، لقمان و سَبَأ، به سبب «عجمه» و سوره‌هاى عبس، فصّلت، اقترب، قل اُوحىَ، تبارك، تبّت و لم يكن، به سبب «وزن فعل» و سوره‌هاى فاتحه، توبه، برائت، قريش و مريم به سبب «تأنيث» و سوره‌هاى آل عمران، انسان و رحمان به سبب «الف و نون» غير منصرفند؛ ولى بيشتر نام‌هاى سُوَر، چون با «الف و لام» است، جنبه غيرمنصرف بودن آنها منتفى شده است.
برخى از اسامى، به جهت يك حرفى يا دو حرفى بودن، مبنى‌اند؛ مانند سوره‌هاى ق، ص، يس و طه. برخى ديگر با همان هيأت كه عَلَم شده‌اند خوانده مى‌شود؛ مثلا مطفّفين در سه حالت رفع و نصب و جرّ با «ياء» است و اعراب آن روى «نون» خواهد بود. مؤمنون، كافرون و منافقون در سه حالت با واو؛ زيرا تنها حالت اوليه نقل، ملحوظ مى‌گردد و پس از عَلَم شدن حالت اِفرادى دارد. «ابوحيان توحيدى» مى‌‌گويد: «نام‌هايى كه به صورت جمله باشد؛ مانند «قُل أُوحِيَ»(5) و «أَتى أَمْرُ اللهِ»(6) يا فعلى كه مشتمل بر ضمير نباشد؛ مانند عبس، اعراب آنها اعرابِ غيرمنصرف است، زيرا از حالت جمله بودن يا فعل بودن بيرون آمده و اسم شده است. ديگر اسماء سوَر كه از حروف هجا نباشند، اگر با الف و لام باشند، معربند و الا غيرمنصرف خواهند بود».(7)،(8).
منابع:
1) ر. ك: البرهان في علوم القرآن، الزركشى، محمد بن عبد الله، دار المعرفة، بيروت، 1410 هـ ق/ 1990 م، چاپ اوّل، ج 1، ص 366؛ الإتقان في علوم القرآن، سيوطى، جلال الدين، دار الكتاب العربى، بيروت، 1421 هـ ق/ 2001 م، چاپ دوم، ج 1، ص 193 به بعد.
(2) الاتقان، همان، ج 1، ص 193.
(3) أسرى به صورت فعل ماضى از مصدر إسراء نيز آمده است.
(4) ر. ك: الاتقان، همان، ج 1، ص 199 به بعد.
(5) قرآن کریم، سوره جنّ، آیه 1.
(6) همان، سوره نحل، آیه 1.
(7) الاتقان، همان، ج 1، ص 204.
(8) برگرفته از کتاب: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 99 الی 102.
برگرفته از آیین رحمت، معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی
تهیه و تنظیم: تقی قاسمی خادمی
انتهای پیام
