عصر اطلاعات زمینه تحقق جنگ هیبریدی را فراهم کرده است

«تهدیدات هیبریدی در غرب آسیا» عنوان کتابی است که از سوی مرکز مطالعات و پژوهش‌های اطلاعاتی معاونت اطلاعات ارتش جمهوری اسلامی ایران و انتشارات مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی چاپ و منتشر شده و برگرفته از پایان‌نامه‌ای با همین عنوان در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان نوشته جعفر عیدی نیشابوری با راهنمایی مشترک عنایت‌الله یزدانی و محمدعلی بصیری، اعضای هیئت علمی گروه روابط بین‌الملل دانشگاه اصفهان است. کتاب در سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در غرفه انتشارات ارتش رونمایی شده است.

در پشت جلد این کتاب آمده: «با وجود اینکه ممکن است تهدیدات هیبریدی واژه‌ای نو در ادبیات روابط بین‌الملل باشد، اما شاید مفهوم جنگ‌های هیبریدی به لحاظ ماهیت چندان هم جدید نباشد. در گذشته نیز در صورت بروز خصومت بین دو یا چند کشور، همه ابزارهای در دسترس برای اعمال فشار بر کشور مقابل استفاده می‌شد و نهایت خصومت و بی‌رحمی‌ها در میدان رزم و در خطوط نبرد متجلی بود؛ اما هر آنچه می‌توانست به نحوی سیستم کنترلی و امنیت ملی طرف مقابل را خدشه‌دار کند، برای اعمال فشار مورد بهره‌برداری حداکثری قرار می‌گرفت. سن تزو در کتاب هنر جنگ بیان می‌کند: رهبر و فرمانده زیرک و آگاه بدون جنگ، نیروهای دشمن را مقهور، شهرها را بدون محاصره‌کردن تصرف و پادشاهی و حکومت آن را بدون انجام کارهای سخت و طولانی در میدان نبرد، سرنگون می‌کند.»

محمدعلی بصیری، عضو هیئت علمی گروه روابط بین‌الملل دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با ایکنا درباره موضوع این کتاب اظهار کرد: جنگ هیبریدی یا ترکیبی یا شناختی از دو سال پیش، منطقه غرب آسیا از جمله ایران را درگیر کرد و اگرچه واژه‌ای روزآمد محسوب می‌شود، ولی از نظر مفهومی موضوع تازه‌ای نیست و نوعی نبرد همزمان در ابعاد گوناگون برای تسلیم کشور رقیب یا دشمن است. در جریان این جنگ به‌طور همزمان از ابزارهای دیپلماتیک، اقتصادی، فرهنگی، اطلاعاتی، نظامی، رسانه‌ای، معرفت‌شناختی و... استفاده می‌شود تا با حداقل هزینه، رقیب یا دشمن را به تسلیم واداشت.

وی افزود: شاید اولین کسی که در این زمینه نظریه‌پردازی کرد، سن تزو، استراتژیست چینی متعلق به سده‌های پیش از میلاد باشد که معتقد بود این هنر نیست که دشمن را با کشتار و اسلحه گرم به تسلیم واداشت، بلکه باید با تضعیف اراده مقاومت در او، سرزمینش را بدون خونریزی تصرف کرد. امروز نیز جنگ هیبریدی یا ترکیبی همین ابزار را به کار می‌گیرد و در ناآرامی‌هایی که اخیراً و طی سال‌های گذشته در کشورمان شاهد بودیم، از همین ابزار استفاده شده است. درواقع، به‌کارگیری این ابزار در منطقه غرب آسیا بعد از طرح خاورمیانه بزرگ، در قیام‌های عربی و جنگ‌های نیابتی منطقه به کار گرفته شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان درباره سرفصل‌ها و محورهای کتاب «تهدیدات هیبریدی در غرب آسیا» گفت: مباحث نظری و انواع عملیات‌های مربوط به جنگ هیبریدی و بررسی نمونه‌ها و مصادیق جنگ ترکیبی در کشورهای غرب آسیا با تمرکز بر ایران و تحولات و پیامدهای ناشی از آن، عمده مباحث این کتاب را دربر می‌گیرد. با توجه به اینکه مطالب کتاب برگرفته از پایان‌نامه‌ای است که در سال 1400 به رشته تحریر درآمده، در آنجا پیش‌بینی شده بود که این مسائل در منطقه خاورمیانه رخ می‌دهد و عملاً نیز اتفاق افتاد، کمااینکه کشورهای منطقه هنوز با این جنگ درگیر هستند.

وی تصریح کرد: با توجه به اینکه پایان‌نامه یادشده قابلیت تبدیل به کتاب را داشت، تصمیم به چاپ آن گرفته شد و حتی دانشکده‌های افسری و مراکز آموزشی نظامی، سیاسی و استراتژیک نیز می‌توانند از آن به‌عنوان متن درسی استفاده کنند.

بصیری مهم‌ترین وجه جنگ هیبریدی را بعد معرفت‌شناختی دانست و ادامه داد: این نوع جنگ با تکنیک‌های پیچیده جامعه‌شناختی و روانشناختی، ذهن افراد یک جامعه و بعضاً رهبران و نخبگان آنها را مورد هجوم قرار می‌دهد، در بحران‌ها به برجسته‌سازی نقاط ضعف و تضعیف نقاط قوت می‌پردازد و به‌طور همزمان با ابزارهای متعدد، وضعیت شناختی یک جامعه را مختل و ارزش‌ها، هنجارها و جهان‌بینی آن را تخریب می‌کند و عملاً افراد را از پویایی و وفاداری به سمت بی‌تفاوتی، مخالفت و حتی براندازی سوق می‌دهد. درواقع، سرباز، شهروند و نخبه خودی را به غیرخودی تبدیل می‌کند و تغییر فکر و رفتار طرف مقابل در راستای اهداف مورد نظر، هدفی است که در پس جنگ هیبریدی نهفته و مهم‌ترین اتفاقی است که در جریان آن رخ می‌دهد. این وضعیت سال گذشته در ایران با دوقطبی‌شدن جامعه به طرفدار و مخالف وضع موجود و به بهانه مسئله حجاب رخ داد و تحولاتی که در پی آن شکل گرفت، خروجی جنگ هیبریدی بود که تلاش می‌کرد بخش عمده‌ای از جمعیت کشور را به مخالف تبدیل و با تشدید دوقطبی‌ها در جامعه، نظام اداره امور را زمین‌گیر و حتی در بلندمدت ساقط کند.

وی در پاسخ به این پرسش که مفهوم جنگ هیبریدی در شرایط امروز چه تفاوتی با گذشته دارد، بیان کرد: وقتی سن تزو می‌گفت هنر این است که بتوان دشمن را بدون کشتار و خونریزی وادار به تسلیم کرد، ابزار تحقق آن به سادگی در دسترس نبود، چون تقابل‌ها همچنان چهره به چهره و ابزارهای ارتباطی حداقل بود. درواقع، دستیابی به این هدف بسیار پیچیده، زمان‌بر و در مواردی، غیرممکن بوده و تخریب ذهن و شناخت دشمن با ابزارهای ارتباطی موجود در قرون گذشته، به سادگی امکان‌پذیر نبوده است؛ ولی امروز در نتیجه انقلاب اطلاعات و ارتباطات می‌توان جنگ هیبریدی را با سرعت بالا و ابزارهای پیشرفته رسانه‌ای که هر شهروندی به راحتی آنها را در اختیار دارد، راه انداخت، خصوصاً با سرمایه‌گذاری و فناوری پیشرفته‌ای که در اختیار دشمنان ما قرار دارد و متأسفانه چون ما ابزار و هزینه مقابله با آنها را کمتر در اختیار داریم، نتوانسته‌ایم به‌طور متوازن از جنگ هیبریدی برای مقابله به مثل با دشمن یا خنثی‌کردن تهدیدهای او استفاده کنیم. درواقع، این توان و ابزار در گذشته وجود نداشت و امروز، مفهوم کهن جنگ هیبریدی امکان عملیاتی‌شدن یافته و سیل مخرب آن به سمت منطقه غرب آسیا و از جمله ایران سرازیر شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان تأکید کرد: در بخش پایانی کتاب، پیشنهادها و راهکارهایی برای مقابله با جنگ هیبریدی دشمن از جمله مقابله به مثل، کنترل و نظارت بر شبکه‌های اجتماعی، آموزش سواد رسانه‌ای و آگاه‌سازی جامعه در خصوص مخرب‌بودن این جنگ ارائه شده است.

محبوبه فرهنگ