مترجم قرآن باید رویه هماهنگی را در معنای واژه‌ها اعمال کند

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا مؤدب، رئیس دانشکده الهیات دانشگاه قم و قرآن‌پژوه، امروز، 26 آبان‌ماه در نشست علمی «آیات ولایت در ترجمه‌های فارسی قرآن» با گرامیداشت یاد و خاطره مفسر بزرگ قرآن کریم، گفت: علامه طباطبایی(ره) خدمات زیادی به ساحت قرآن کردند و این همه تحقیقاتی که امروز در محیط‌های علمی درباره قرآن شاهد هستیم، از برکت کار ایشان است و امیدواریم که برنامه‌های قرآنی در محیط‌های دانشگاهی روز به روز بیشتر و پررنگ‌تر شود.

 

وی با اشاره به آیات ولایت در ترجمه‌های قرآن افزود: در ترجمه‌های قرآن لازم است که مترجمین دقت زیادی نسبت به آیات ولایت داشته باشند، زیرا کسانی به قرآن مراجعه دارند که به عربی آشنا نیستند، لذا در ترجمه آیات ولایت باید تلاش شود تا مطلب به درستی به مخاطب منتقل شود. مترجمان می‌توانند این کار را با ارائه توضیحات بیشتر در پرانتز و پیام مختصر تفسیری آیه بیان کنند.

 

مؤدب با اشاره به کتاب «آیات ولایت در قرآن» آیت‌الله مکارم، اظهار کرد: آیت‌الله مکارم در کتاب آیات ولایت در قرآن به 20 آیه در این زمینه پرداخته‌اند. چند آیه جزء شاخص‌ها در مورد ولایت امام علی(ع) است؛ سوره مائده آیات بیشتری در این خصوص دارد، لذا آن را برخی سوره ولایت دانسته‌اند، همچنین آیات انذار، تطهیر، مباهله و ... از جمله آیات دیگر در این زمینه هستند.

 

رئیس دانشکده الهیات دانشگاه قم با بیان اینکه هیچ متنی جایگزین فصاحت، بلاغت و زیبایی‌های قرآن نیست، اضافه کرد: براین اساس، برخی حتی اصل کار ترجمه را نادرست می‌دانند، اما با اینکه قائلیم هیچ ترجمه‌ای خود قرآن نمی‌شود، ولی از دوره پیامبر این کار شروع شده است و پیامبر خودشان آیات قرآن را برای مردم تفسیر می‌کردند و برای مردم بلاد دیگر هم ترجمه می‌شد.

 

استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: آیه 55 سوره مائده «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ» شاخص‌ترین آیه در مجموعه آیات ولایت است؛ مهمترین واژه مورد توجه مترجمان هم، همین واژه وَلِيُّكُمُ است. بخش پایانی آیه هم اوصاف امام علی(ع) بنا بر نقل مفسران است. خدا در این آیه از تعبیر «وَلِيُّ» برای خود و پیامبر و اهل ایمان استفاده کرده است؛ اینجا باید ببینیم که مترجمان ولی را چگونه ترجمه می‌کنند. در میان کتب لغت، بهترین کتاب مفردات راغب اصفهانی است؛ راغب، ولایت را سرپرستی و اداره جامعه می‌داند و به آیه ششم احزاب «النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُمْ مَعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا» استناد کرده است. 

 

وی اظهار کرد: آیت‌الله مکارم «انما ولیکم» را سرپرست و ولی می‌داند؛ واژه ولی را می‌آورد، یعنی واژه ولی از دید ایشان جایگزین ندارد، هرچند کلمه سرپرست را هم آورده است. در ترجمه آقای رضایی اصفهانی، سرپرست معنا شده و در ترجمه فولادوند هم سرپرست را نیاورده و فقط ولی را بیان کرده است؛ در ترجمه گرمارودی بیان کرده ولی یعنی سرور. در ترجمه الهی قمشه‌ای آمده ولی امر و یاور شما؛ در ترجمه انصاریان، سرپرست و دوست شما؛ در ترجمه بروجردی آمده ولی شما و در المیزان هم ولی بیان شده است.

 

این قرآن‌پژوه و استاد دانشگاه قم اضافه کرد: در ترجمه روان جاوید، ولی به صاحب اختیار ترجمه شده است؛ در تفسیر روض الجنان هم بیان شده که خدا ولی شماست؛ یعنی عمده ترجمه‌ها همان واژه ولی را نوشته‌اند و در ترجمه مرحوم شعرانی هم ولی آمده است. در برخی ترجمه‌ها ولی، دوست و رفیق بیان شده است که این محل اشکال است، زیرا دوستی با ولایت و سرپرستی تفاوت دارد.

 

مؤدب با بیان اینکه علامه در المیزان معتقدند که اگر بخواهیم یک سوره را تفسیر کنیم، سوره دارای نظام معنایی است، لذا در سوره مائده آیات 55 و 56 را با هم آورده و معتقد است یک معنا را دارند، افزود: در ترجمه کشف‌الاسرار آمده که خداوند، کارساز و یار شماست که باز مفهوم نزدیکتری به ولایت دارد.

 

مؤدب با بیان اینکه ترجمه‌های فارسی گاهی پایه ترجمه زبان‌های دیگر مانند انگلیسی و عربی و ... قرار می‌گیرد و آنها هم گاهی با همین تأثیرپذیری ولی را دوست معنا کرده‌اند، لذا مترجمان باید دقت زیادی داشته باشند، اظهار کرد: تعابیر بعد از «ولیکم» در آیه مورد بحث مؤید آن است که آیه در شأن امام علی(ع) بیان شده و مترجمان هم تلاش کرده‌اند تا این مسئله را نشان دهند؛ در این ترجمه‌ها با توضیحاتی که داخل پرانتز آورده‌اند تلاش شده تا نشان دهند آیه در شان امام علی(ع) است؛ در ترجمه الهی قمشه‌ای هم بیان شده که به اتفاق مفسران مراد «الذین آمنوا»، امام علی(ع) است. همچنین در ترجمه روان جاوید به خوبی این بحث بیان شده است. البته در برخی ترجمه‌ها همه صحابه و مؤمنان مراد گرفته شده‌اند، در حالی که باید به شأن نزول‌ها توجه کنیم.

 

نویسنده و قرآن‌پژوه اضافه کرد: 231 مورد واژه ولایت در 55 آیه در قرآن به کار رفته است، لذا یک مترجم باید تمامی واژه‌های مرتبط را بررسی و معنای یکسانی را اعمال کند، اما برخی ترجمه‌ها متأسفانه آن را به معنای دوست گرفته‌اند که درست نیست. جالب اینکه در همین ترجمه‌ها در غیر آیه ولایت ولی را دوست معنا نکرده‌اند و بر بحث رهبری و سرپرستی تأکید دارند، مثلاً در آیه 6 احزاب در مفهوم واژه اولی آن را سرپرست گرفته یا برخی ترجمه‌های اهل تسنن بیان شده که پیامبر به تصرف در امور مسلمین سزاوارتر از خود آنان است.

 

وی افزود: بنابراین انتظار این است که یک مترجم و مفسر یک واژه را در همه جای قرآن به یک معنا بگیرد؛ اگر ولی، ولایت است در همه جا ولایت، نه اینکه در جایی به معنای سرپرست بگیریم و در جای دیگر دوست معنا کنیم. مثلاً در سوره آل عمران آیه 68، «و الذین آمنوا و الله ولی المومنین»، آیت‌الله مکارم فرموده که پیامبر و کسانی که به او ایمان آورده‌اند، از همه سزاوارتر هستند و خدا ولی مومنان است؛ بیشتر ترجمه‌ها مانند آئینه‌وند و ... هم همین را مراد گرفته‌اند؛ ولی مثلاً ترجمه طبری، به معنای دوست گرفته است، در حالی که برخی مترجمان اهل تسنن تعبیر سرپرست را اتخاذ کرده‌اند.

 

مؤدب تصریح کرد: ممکن است کسی بگوید یک واژه دو یا چند معنا دارد. ابن فارس این را پذیرفته و گفته واژه قسط می‌تواند به معنای عدل و در جایی معنای دیگر داشته باشد. یعنی خود واژه دو یا چند معنا دارد که البته مورد قبول اغلب صاحبان لغت قرار نگرفته، زیرا واژه از جایی شروع شده و یک معنا داشته، اما به تدریج معانی دیگری هم پذیرفته است، لذا باید اصل آن حفظ شود. قرآن هم نسبت به اصل واژه و استعمالات آن توجه داشته است؛ مثلاً برای گناه از ذنب، اثم، سیئه و ... استفاده کرده است، اما این لغات اغلب یک معنا دارند که در سیر استعمال تغییراتی داشته که از اصل دور نشده است.

 

مؤدب تصریح کرد: مثلا ذنب در لغت یعنی دنباله و پیامد؛ وقتی فرمود: «وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ» به معنای گناه نیست بلکه پوشیدن پیامد کارهای درست پیامبر است؛ علامه با مقدمه و بیان شأن نزول و شرایط اجتماعی و قرائن لغوی تفسیر دلنشینی ارائه می‌دهد. البته روایات هم مورد استفاده بوده است. علامه هم از نظر روش و هم اهتمام به لغات بی‌نظیر است. شاید صد سال دیگر هم بگذرد و قدر و منزلت این تفسیر بیشتر شناخته شود؛ ما افتخار داریم که در چنین دورانی زندگی می‌کنیم که در محضر علامه و شاگردان مفسر ایشان بوده و هستیم. 

 

مؤدب در ادامه مباحث خود اظهار کرد: در آیه 33 سوره احزاب «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا» که سی و سومین سوره قرآن است، بحث تطهیر اهل بیت مطرح است؛ آیت‌الله مکارم در ترجمه آیه آورده خداوند فقط می‌خواهد پلیدی(رجس) و گناه را از شما اهل بیت(اهل بیت را اصطلاح دانسته و ترجمه نکرده‌اند) بزداید. الهی قمشه‌ای هم اهل بیت را خانواده نبوت معنا کرده است؛ در ترجمه انصاریان آمده که از شما اهل بیت(به روایت شیعه و سنی 5 تن هستند).

 

وی با تأکید بر اینکه مترجم قبل از ترجمه باید مفسر هم باشد، اضافه کرد: اگر کسی نداند شأن نزول و معنای آیه چیست حتماً ترجمه او آشفته خواهد شد و می‌تواند خواننده را از مرادش دور کند.