دفع افسد به فاسد؛ رایج‌ترین شیوه مواجهه با دوراهی‌های اخلاقی / کرونا و پیش‌بینی‌ناپذیری طبیعت

به گزارش ایکنا؛ سومین پیش‌نشست همایش بین‌المللی «اخلاق، الهیات و بلایای فراگیر»، با موضوع «بیماری کرونا و دوراهه‌های اخلاقی»، ظهر امروز، ۱۱ اردیبهشت‌ماه با حضور فرامرز قراملکی و امیر کشاورزیان به صورت مجازی برگزار شد.

قراملکی در این نشست به ایراد سخن پرداخت و اظهار کرد: اگر کرونا را تیمی بدانم و این تیم سخنگویی داشته باشد، این سخنگو ممکن است به ما بگوید اینک خواهید دانست طعم پیش‌بینی ناپذیری را. چرا این را گفتم؟ برای اینکه طبیعت برای ما پیش‌بینی‌پذیر بود ولی با مداخلات انسانريال طبیعت دارد خصلت پیش‌بینی‌پذیری خود را از بین می‌برد. ما انسان‌ها موجوداتی هستیم که می‌توانیم پیش‌بینی‌پذیر و همچنین پیش‌بینی‌ ناپذیر رفتار کنیم. مداخلات ما در طبیعت آنقدر با خصلت پیش‌بینی‌ناپذیری عجین شده است که ما دنیا را داریم به یک جنگل وحشی تبدیل می‌کنیم و در نهایت همه‌مان ضرر خواهیم دید. تعبیر من این است که کرونا به چهره پیش‌بینی ناپذیرانه خود چنین فرود آمد که به ما بفهماند اگر مروج پیش‌بینی ناپذیری هستید، نتیجه پیش‌بینی ناپذیری چنین می‌شود.

وی افزود: کاربران اخلاق در جامعه ما، یعنی شهروندان و مدیران، تلقی‌های بسیار مختلفی از اخلاق دارند و با همین تلقی‌ها در پی زندگی اخلاقی هستند و با همین تلقی‌ها با دوراهی‌ها روبرو می شوند و سعی می‌کنند آن را حل کنند. مشاهده می‌کنیم در برخی سازمان‌ها منشور اخلاقی را به عنوان زیور به دیوار می‌زنند که رویکردی فریبکارانه است. من می‌خواهم تبیین کنم چرا در سه حوزه سیاستگذاری، سازمانی و شهروندی فاقد مهارت کافی در مواجه اثربخش با دواهی‌ها هستیم. همچنین برخی اخلاق را آشی دانستند که هر چیزی در آن هست و نمی‌دانیم مرز آن با روانشناسی یا عرفان چیست و نوعی رشته‌ستیزی را پیشه می گیریم.

قراملکی ادامه داد: گاهی دغدغه‌های علمی ما را به شبه اخلاق می‌رساند. گاهی اخلاق را به علم حقوق و قانون تحویل می‌بریم یا آن را به فقه تحویل می‌بریم. گاهی اخلاق را به مثابه پزشکی لحاظ می‌کنیم و از اخلاق تشخیص درست، پیشگیری و درمان طلب می‌کنیم. در بحث دوراهی‌های اخلاقی هر سه بحث مهم است: یعنی تشخیص، پیشگیری و مواجهه با دوراهی‌ها. بنابراین وقتش رسیده است اخلاق را به مثابه یک دانش و فناوری و گستره معرفتی بین رشته‌ای لحاظ کنیم.

وی افزود: اگر چنین کنیم آن وقت خواهیم دید گستره معرفتی اخلاق چه زمینه‌هایی دارد. در مورد قلمرو اخلاق به مثابه گستره معرفتی، حداقل چهار گستره را می‌توان از هم متمایز کرد؛ یک نظام اخلاق وحیانی داریم. این یک نظام اخلاقی است. ما یک گستره دیگری داریم که مباحث فرااخلاق را شامل می‌شود و به دلیل اینکه رویکرد حاکم در آن فلسفی است با عنوان فلسفه اخلاق از آن تعبیر می‌کنیم. ما اخلاق کاربردی و اخلاق توصیفی هم داریم. کسی که می خواهد اخلاقی بحث کند اول باید معلوم شود که دارد بر اساس کدام رویکرد بحث می‌کند؟

وی تصریح کرد: اگر یک نگاه توصیف‌گرایانه به شیوه مواجهه با دوراهی‌های اخلاقی داشته باشیم خواهیم دید رایج‌ترین شیوه برای حل آنها، شیوه‌ای است که می‌توان اسم آن را دفع افسد به فاسد گذاشت. شیوه افسد به فاسد یک شیوه رایجی است که وقتی ما با دوراهی‌های اخلاقی روبرو می‌شویم عقل انسان به انتخاب بد از میان بد و بدتر حکم می‌کند. بر این اساس علامه مجلسی می‌گوید قاعده دفع افسد به فاسد روایت نیست ولی بوی روایت می‌دهد. این امر حکایت می‌کند که در مواجهه با دوراهه‌ها شیوه رایج چنین بوده است.

وی در ادامه گفت: این شیوه، شیوه رایج روبرو شدن با دوراهه‌های اخلاقی است که خودش می‌تواند روش‌های مختلف داشته باشد؛ یعنی دفع افساد به فاسد شیوه‌های مختلف دارد. این شیوه‌ها را بدون اینکه ارزش‌داوری کنم خدمت شما ذکر می‌کنم؛ یکی از شیوه‌ها، کاربست خام‌اندیشانه است. یک شیوه دیگر کاربرد سنجش‌گرایانه است. شتابزدگی، نبود فرصت، عافیت‌طلبی عناصری هستند که من را سوق می‌دهند به هر طریقی دفع افسد به فاسد بکنم. کاربرد خام‌اندیشانه بدون تحلیل وسنجش سعی می‌کند خیلی فوری بگوید اگر یک تخت خالی در بیمارستان وجود دارد به چه کسی اولویت بدهیم و یا در دوراهی اقتصاد و سلامت کدام یک را بر دیگری برگزینم.

در ادامه امیر کشاورزیان به ایراد سخن پرداخت و اظهار کرد: عنوانی که برای این جلسه مشخص شده است کرونا و دوراهه‌های اخلاقی است. حقیقتا نگاه به دو راهه‌های اخلاقی از مباحث مهمی است که با روزمره ما انسان‌ها سر و کار دارد. در حوزه پزشکی اتفاقاتی می‌افتد که ما را در تصمیم‌گیری‌ها دچار استیصال می‌کند. در کشور ما کمتر به این موضوع به صورت عملیاتی پرداخته شده است و عموماً در سطح نظریه‌پردازی به آن پرداخته شده و دو راهه‌هایی که وجود داشته است خودش حل شده است.

وی افزود: من مستقیماً به چند نمونه از مصادیقی می‌پردازم که به واسطه وجود کرونا با آنها مواجهه شدیم و دوراهی‌هایی را برایمان رقم زده است. یکی از موضوعاتی که می‌تواند مطرح شود این است که ممکن است در حوزه سیاستگذاری از قرنطینه استفاده کنیم. خود قرنطینه کردن می‌تواند ما را به سؤال بیندازد. آیا ما حق داریم با زور و امکانات دولتی آزادی انسان‌ها را محدود کنیم یا خیر؟ من تا کی حق دارم آزادی داشته باشم یا به سلامت اهمیت بدهم؟

کشاورزیان ادامه داد: در 18 فروردین‌ماه اعلام شد آدم‌هایی که تست‌شان مثبت است حق ندارد سر کار برود. همچنین آزمایشگاه‌ها باید این مسئله را به خانواده و محل کار او اعلام کنند. ما در حقیقت داریم در دوگانه سلامت عمومی و از بین بردن راز آدم‌ها تصمیم می‌گیریم. یک بحث دیگری که احتمالا دوستان درگیر آن بودند کمبود نظام سلامت است. وقتی ما دچار کمبود امکانات سلامت هستیم، مثل کمبود تخت بیمارستان یا کمبود ماسک، چگونه باید تصمیم بگیریم و چه افرادی را ترجیح بدهیم؟ همچنین الآن خیلی از بیمارانی که کرونا ندارند در بیمارستان‌ها پذیرش نمی‌شوند. اینها نمونه‌هایی از دوراهی‌های اخلاقی است که با آن مواجهیم.