زبان انتقادی عطار صریح‌تر از شاعران دیگر است

حسین آقاحسینی، عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، در گفت‌وگو با ایکنا اصفهان، اظهار کرد: یکی از ویژگی‌هایی که در شعر عطار نیشابوری خودنمایی می‌کند و در اشعار دیگران کمتر به چشم می‌آید، این است که عطار به دلیل شرایط خاصی که در آن قرار داشته، به اوضاع طبقات پایین‌دست جامعه بیشتر توجه کرده است. البته وی بیشتر سعی کرده تا با زبانی طنزگونه، بسیاری از مسائل مبتلابه این طبقات را بیان کند.

وی افزود: عطار در نوجوانی شاهد حمله غُزها به نیشابور و نیز قطحی در آن دوران بود و آشفتگی‌ها و نابسامانی‌های جامعه آن زمان در ذهن وی بسیار اثر گذاشت. در واقع عطار فقر و گرسنگی و تنگدستی را به صورت آشکار دیده بود؛ به همین دلیل یکی از مسائلی که در شعر او به چشم می‌خورد، اعتراض به اوضاع اجتماعی زمانه است.

ویژگی‌های شعر عطار

عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان اضافه کرد: اگر اعتراضات عطار را دسته‌بندی کنیم، باید بگوییم او هم به مردم جاهلِ نادان اعتراض داشت، هم به علما، فقها، قاضیان و امثال آنها. او هم به حاکمان و هم در بعضی مواقع با زبان خاص طنزگونه خودش به دستگاه آفرینش اعتراض داشت که چرا اوضاع باید این‌گونه باشد. در بسیاری از موارد، حرف‌هایی در شعر عطار وجود دارد که اگر دیگران آن حرف‌ها را گفته بودند، شاید تکفیر می‌شدند. مثلاً اعتراضاتی که عطار به دستگاه آفرینش و حتی خطاب به خداوند بیان می‌کند، به این صراحت و شدت و حدت در شعر خیام وجود ندارد. اگر رباعیاتی که به خیام نسبت داده می‌شود درست باشد، خیام گاهی با حالتی از ابهام حرف‌هایی بیان کرده که نوعی اعتراض و شک و تردید به حساب می‌آید، ولی عطار از زبان دیوانگان خیلی صریح این مسائل را بیان می‌کند.

آقاحسینی ادامه داد: ویژگی عطار این است که وقتی می‌خواهد مطلبی را بیان کند، آن را از جانب خودش نمی‌گوید، بلکه از زبان دیگران و به نقل از آنها بیان می‌کند تا نسبت کفر به او ندهند و بیشتر از زبان دیوانگان، بی‌چارگان و طبقات فرودست جامعه سخن می‌گوید.

وی تصریح کرد: شاید بتوان گفت یکی از ویژگی‌های شعر عطار که صریح و آشکار بوده و در شعر دیگران کمتر به چشم می‌آید، همین زبان طنزگونه اعتراض‌آمیز و نحوه بیان آن است، وگرنه سیر مراحل عرفانی که در شعر عطار موج می‌زند، ویژگی‌های خاص خودش را دارد و مثلا در منطق‌الطیر این سیر بسیار بیشتر است تا انسان به حقیقت خودش برسد، چیزی که در شعر مولوی و سنایی هم هست، ولی در شعر عطار این سیر تکاملی حالت دسته‌بندی شده، روشن و مشخصی دارد. به نظر من، عمده تفاوت شعر عطار با دیگران، همین بیان مسائلی است که دیگران به این شدت و حدت بیان نکرده‌اند، ولی عطار بسیار صریح و واضح بیان می‌کند.

عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان در خصوص نوع ضدیت عطار با فلسفه، گفت: این موضوع نیازمند بررسی سابقه تاریخی است که مجال بیشتری می‌طلبد، ولی ظهور فرقه‌های کلامی مثل معتزله و اشاعره زمینه‌ساز این شد تا بیشتر از اینکه عطار و امثال او با اصل فلسفه مخالفت کنند، با معتزله و سپس شیعیان اسماعیلی که عقل‌گرا و فلسفه‌گرا بودند، مخالفت ورزند و حتی مخالفت‌شان با عقل و سرزنش آن، از مخالفت آنها با معتزله در طول تاریخ سرچشمه می‌گیرد و کم‌کم به این‌جا رسید که کلا همه چیز را نفی کردند. در حالی که در قرآن کریم به عقل بسیار توجه شده است و کسی نمی‌تواند منکر آن شود. باید سیر تاریخی اندیشه‌ها را مورد بررسی قرار دهیم تا ببینیم در هر قرن چه اتفاقی رخ داده است و حکما چه نوع موضع‌گیری و برخوردی با این مسائل داشته‌اند.

داستان سیمرغ، شرح حال انسان امروز است

وی بیان کرد: نمی‌توان گفت کدام‌یک از آثار عطار ارزشمندتر از بقیه است، ولی به نظر می‌رسد منطق‌الطیر سیر منطقی‌تری را طی می‌کند تا به نتیجه مورد نظرش برسد. آنچه از زبان پرندگان در طی مراحل سیر و سلوک عرفانی برای رسیدن به سیمرغ یا همان حقیقت بیان می‌شود، شرح حال انسان است و شاید یکی از نکته‌های جالبی که در زمان ما نیز می‌توان مورد توجه قرار داد، بهانه‌ها و عذرهایی است که پرندگان برای رسیدن به سیمرغ می‌آورند.

آقاحسینی تصریح کرد: ابتدا همه با شور و اشتیاق کامل آمادگی خود را برای حرکت به سوی سیمرغ اعلام می‌کنند، ولی موقع عمل که فرا می‌رسد، هر پرنده‌ای بهانه‌ای می‌آورد تا حرکت نکردن خودش را توجیه کند. اتفاقی که در هر زمانی می‌تواند رخ دهد و در زمان ما نیز در بسیاری از موارد وقتی بحث حقیقت مطرح می‌شود و انسان‌ها می‌خواهند حرکت به سوی امر حقی را آغاز کنند، همان بهانه‌هایی را می‌آورند که عطار خیلی دقیق و جامعه‌شناسانه از زبان پرندگان بیان کرده و در واقع همان بهانه‌تراشی‌هایی است که بسیاری از ما انجام می‌دهیم، وقتی که می‌خواهیم حقیقتی را انکار کنیم.