بی‌سوادی رسانهای ضربه‌پذیری در کنترل بحران را بیشتر کرد/ مردم اضافه‌بار اطلاعاتی دارند
گروه جامعه ــ نویسنده کتاب «سواد رسانهای و مدیریت بحران» ضمن تشریح تأثیر بی‌سوادی رسانهای مردم و اصحاب رسانه در کاهش قدرت مدیریت بحران، گفت: باید اندیشه رسانهای را در میان مردم دانشپایه کنیم.
به گزارش ایکنا؛ مصطفی ساوه درودی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی و نویسنده و پژوهشگر حوزه سواد رسانهای، در گفت‌و‌گو با ایکنا؛ به تشریح مشکلاتی پرداخت که بی‌سوادی رسانهای در جامعه ایجاد کرده است. این بی‌سوادی رسانهای در بحران‌هایی مانند سیل اخیر منجر به انتشار شایعات بسیار گسترده و افزایش اضطراب و نگرانی مردم شده و مدیریت اطلاع‌رسانی را با مشکل مواجه کرده است.
وی در تحلیل همین مسئله گفت: سواد رسانهای بحث جدیدی است که طی دو دهه اخیر به ویژه در کشورهای توسعه یافته مطرح شد و اکنون ژاپن و کشورهای اسکاندیناوی سرآمد توجه به این مبحث هستند. البته مشکل سواد رسانهای منحصر به مردم نیست و مردم و اصحاب رسانه هر دو درگیر آن هستند. از دیدگاه من لازم است به بی‌سوادی رسانهای بیشتر توجه شود و سواد رسانهای مردم را افزایش دهیم.
این استاد دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به بیانات مقام معظم رهبری که فرمودند «فضای مجازی مثل توپخانه دشمن عمل می‌کند به همین دلیل ما باید حساس باشیم»، اظهار‌کرد: باید حساسیت به محتوای فضای مجازی و شناخت دروغ و راست محتوای آن را رسانههای متعهدی ایجاد کنند که قلبشان برای مردم می‌تپد.
وی در پاسخ به این سؤال که اصحاب رسانه چگونه باید توجه مردم را به سواد رسانهای جلب کنند، گفت: اول باید بر روی قشر خبرنگار و خبرگزاری‌ها سرمایه‌گذاری کرد. این اقدام را باید نهادهای حکومتی انجام دهند. وقتی اصحاب رسانه در پی سواد رسانهای باشند، سپس به مردم آموزش می‌دهند، اما وقتی نهادی دولتی نیست که این آموزش‌ها را به اصحاب رسانه ارائه دهد سکوت ایجاد می‌شود.
مارپیچ سکوت رسانههای داخلی در قبال بحران
ساوه درودی روند ایجاد شده پس از سکوت اصحاب رسانه و در پی آن بی‌توجهی مردم در قبال سواد رسانهای را براساس دیدگاه مارپیچ سکوت (دیدگاه نوئل نئومن) تحلیل کرد و گفت: براساس این نظریه وقتی اتفاقی در کشوری رخ می‌دهد، رسانههای وابسته به نهادهای حکومتی چون نمی‌توانند پاسخ مناسبی به مردم بدهند ساکت می‌شوند و در این هنگام رسانههای طرف مقابل عقیده‌ای را اظهار می‌کنند که به آن عقیده غالب گفته می‌شود. هرچه این روند ادامه پیدا کند سکوت رسانههای داخلی بیشتر می‌شود و پیشروی رسانههای مخالف بیشتر غلبه پیدا می‌کند و گرایش مردم به سمتی میرود که احساس می‌کنند رسانههای رقیب دولت درست می‌گویند. در نتیجه، مردم و دولت هر دو ضربه می‌خورند.
وی تشریح کرد: سواد در گذشته محدود به نوشتار بود و هرکس توان خواندن داشت باسواد محسوب می‌شد، اما در عصر دیجیتال مفهوم سواد تغییر کرده است و تعداد خبررسان‌ها به حدی گسترش یافته که اگر اخبار درست را به مردم ندهیم، دیگرانی هستند که اخبار را درست یا غلط به مردم خواهن درساند و مردم به سراغ سایر منابع اطلاعاتی و رسانه‌ها می‌روند.
نابودی نظم جامعه در پی بی‌سوادی رسانهای
نویسنده کتاب «رسانه قدرت نرم و امنیت» در پاسخ به این سؤال که در شرایط بحرانی مثل سیل اخیر اگر رسانه خبررسان قوی‌ای نداشته باشیم چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ گفت: زمانی که مردم درک درستی از سواد رسانهای نداشته باشند، انحراف به وجود می‌آید و نظم گفتاری و رفتاری حاکم بر جامعه به هم می‌خورد. مردم به ظن خود هر مطلبی را بازنشر می‌کنند و هر سخن و شایعه‌ای را می‌پذیرند.
وی در خصوص وظیفه رسانه‌ها در چنین شرایطی گفت: در چنین شرایطی رسانه‌ها باید دست به دست هم بدهند و با پوشش کامل اخبار مردم را به سمت اخبار صحیح سوق دهند. رسانه‌ها در این شرایط وظیفه بسیج عمومی، ظرفیت‌سازی، دروازه‌بانی خبر و ... را برعهده دارند. جهان امروز دهکده جهانی است که بلافاصله اخبار به سراسر دنیا منتشر می‌شود. پس نباید فکر کنیم اگر خبری را پوشش ندادیم، منتشر نخواهد شد.
لزوم صداقت و عدالت رسانههای داخلی
ساوه درودی تصریح کرد: باید اندیشه رسانهای را در میان مردم دانشپایه کنیم و همه موارد از جمله صداقت و عدالت در پوشش خبری باید مد نظر قرار گیرد. اگر این مؤلفه‌ها در انتشار اخبار رعایت نشود، مردم آن را مطالبه خواهند کرد و اگر رسانه نتواند این مسئولیت را برعهده بگیرد، مخاطب به سراغ رسانه دیگری میرود.
وی با تأکید بر نقش آموزش و پرورش در آموزش سواد رسانهای به مردم، گفت: دو سال است که موضوع سواد رسانهای به عنوان کتاب درسی در مدارس تدریس می‌شود، اما آیا معلمانی که این درس را ارائه می‌دهند علم و توانمندی کافی برای تدریس این درس دارند؟ تا زمانی که این سواد را در میان مردم تقویت نکنیم، نمی‌توانیم از رسانه‌ها انتقاد کنیم. مردم باید درک درستی داشته باشند و آن با آموزش به وجود می‌آید.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که آیا به اصلاح روندی که در آموزش و پرورش وجود دارد امیدوارید؟ گفت: بله، به شرط اینکه نهادهای حکومتی از جمله وزارت آموزش عالی و آموزش و پرورش در کنار هم حرکت کنند. اکثر قریب به اتفاق دانشجویان نگاه مثبتی به اخبار داخلی ندارند. البته این مسئله در دانشجویان رشته‌های مرتبط با رسانه کمتر است، اما آیا سرمایه‌گذاری بر روی دانشجویانی که در رشته‌های مرتبط با رسانه تحصیل می‌کنند کفایت می‌کند؟
لزوم اطلاع‌رسانی یکسان رسانه‌ها از مناطق بحران‌زده
وی ادامه داد: عمق فاجعه در میان جوانان کشور است. آنها به رسانههای داخلی بی‌اعتمادند. بنابراین با توجه به فضای موجود، باید بخشی از مباحث رسانهای در رشته‌های علوم انسانی به منزله درس کاملاً شاخصی ارائه شود. مسئله سواد رسانهای در پوشش اخبار بحران بسیار مهم است، به ویژه اینکه با مسائل امنیتی و همبستگی اجتماعی ارتباط پیدا می‌کند. مردم در سیل اخیر برخی مسئولان را مقصر می‌دانند. برای مثال خرم‌آباد با پل‌دختر 45 دقیقه فاصله دارد، اما از خرم‌آباد هیچ خبری مبنی بر بروز فاجعه نشنیدیم، در حالی که از پل‌دختر مدام اخبار به‌روز بحران منتشر می‌شود، چون مسئولان این شهر قبل از بارش باران، مسیر رودخانه‌ها را لایروبی کردند و پل‌ها را شکستند تا مانع جاری شدن سیل نشوند، اما کدام رسانه به تحلیل و مقایسه تطبیقی این دو نوع مدیریت پرداخت و مردم را با ابعاد آن آشنا کرد؟
ساوه درودی افزود: متأسفانه استراتژی درست و راهبردی منطقی در برابر بحران نداشته‌ایم و نداریم. این مسئله در خصوص رسانه‌ها هم وجود دارد. در مواجهه با بحران اخیر همه پای کار آمدند، اما نتوانستند در یک ظرف مدیریتی قرار گیرند. در سایر کشورها مدیریت واحدی وجود دارد که همه نهادها عضو آن می‌شوند و سازمان‌ها موظف‌اند زیر نظر مدیریت واحدی کار کنند و رسانه‌ها تشکیل و فعالیت این مدیریت واحد را به مردم آموزش دهند و اطلاع‌رسانی کنند.
وی ادامه داد: تربیت درست در پذیرش کنترل بحران نیز از سوی رسانه‌ها مدیریت و آموزش داده می‌شود و مردم می‌دانند مسئولیت کنترل بحران برعهده چه نهادی است، اما ما هنوز این کار را نکرده‌ایم. البته همه مشکلات را هم نباید به گردن رسانه‌ها انداخت. اگر سواد رسانهای مردم افزایش یابد، تشخیص حق از باطل امکان‌پذیر است. اگر آموزش درست در کشور وجود داشته باشد و مردم آن را بیاموزند، در مواجهه با بحران نیز درست رفتار می‌کنند.
ضربه‌پذیری در بحران؛ نتیجه ضعف سواد رسانهای
نویسنده کتاب سواد رسانهای و مدیریت بحران با اشاره به انتقاد‌های مردم از صدا و سیما به دلیل انتشار گزینشی اخبار، گفت: چون در انتقال سواد رسانهای به مردم ضعیف بوده‌ایم، ضربه‌پذیری در کنترل بحران بیشتر شده است. پوشش رسانه‌ها از بحران‌های مختلف در قالب سرتیتر اخبار، پخش اخبار مستند و تفسیر است. در پخش اخبار خوب کار کرده‌ایم، اما در حوزه تفسیر چقدر پیش رفته‌ایم؟
وی در خصوص جبران نقص‌ها و راه‌حل مشکل بی‌سوادی رسانهای در ایران، گفت: ابتدا باید دو وزارتخانه آموزش و پرورش و آموزش عالی در کوتاه‌مدت به همراه رسانه‌ها برای حل مشکل بکوشند. اکنون اضافه‌بار اطلاعاتی مردم باید از دوش آنان برداشته شود. اگر بتوانیم این اطلاعات را مدیریت کنیم، بخش زیادی از مشکل حل خواهد شد.
ساوه درودی در پایان گفت: باید نهادهای حکومتی به هر طریقی بیشتر از رسانههای داخلی حمایت کنند. البته حمایت فقط مسئله مادی نیست. جامعه ما مانند کلاسی است که هر کدام گوشه‌ای نشسته‌ایم. استاد باید خوب باشد تا بتواند درک منطقی و درستی را به مخاطبان ارائه دهد تا بتوانیم در این دهکده کوچک مشکلاتمان را حل کنیم.
انتهای پیام
