«قصور اجتماعی نسبتاً تاریخی»؛ ریشه بنیانی خسارات سیل اخیر

آیت‌الله احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری و رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس، در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا، درباره سیل اخیر و موضوعاتی همچون: آسیب‌شناسی نوع تعامل با محیط زیست و ضرورت توسعه مناطق محروم در برنامه توسعه و پیشرفت گفت: پدیده سیل، و خسارت بار بودن آن، پدیده جدیدی نیست، در ضرب‌المثل ها، سیل عامل از جا کندن خانه و کاشانه و کشاورزی توصیف شده است؛ جلال الدین رومی می‌گوید: «سیل رسید ناگهان، جمله ببرد خرمنم». البته این نگاه به سیل یک نگاه عام و فراگیر و مربوط به همه بشر است.

کمرنگ بودن تجربه تاریخی نسبت مخوف بودن سیل نسبت به زلزله در جامعه ایرانی

وی ادامه داد: با این وصف، ما باید میان دو مقوله تفکیک قائل شویم یکی مقوله نگاه کلی به سیل است، که ما نیز در این ارتباط، سیل را همچون همه، حادثه‌ای ویرانگر و از جا برکننده می‌بینیم و مقوله دوم تجربه سیل است؛ تجربه سیل خود یک موضوع قابل توجه است. واقعیت این است که دست کم در سده اخیر تجربه یک سیل بنیان برانداز با ابعاد ملی همانند آنچه که در تجربه زلزله ها داشته‌ایم و دیده‌ایم، نداشته‌ایم؛ دست کم هم اگر در مواردی سیل‌هایی رخ داده به مثابه یک حادثه برجسته و توجه برانگیز و مکرر نبوده است و نهایتا در یک منطقه‌ خساراتی را به بار آورده اما جلب توجه ملی به خود نکرده است.

آیت‌الله مبلغی اظهار کرد: به بیان دیگر این بیشتر زلزله بوده که در تاریخ ما انعکاس داشته و در مورد یک حادثه سخت، ذهنیت عمومی بیشتر و عمده‌تر به زلزله متوجه بوده است؛ این در حالی است که در برخی کشورها سیل هم‌پای زلزله به مثابه یک حادثه مخوف وجود خارجی دارد و عامل خسارت و تلفات در آن کشورها به حساب می‌آید.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس افزود: این کمرنگ بودن تجربه نسبت به سیل در کشور ما، بر واقعیت، تجربه و ادبیات مهندسی کشور و بر روند و فرایند عمران و معماری در کشور سایه افکنده است. به این صورت که آنچه تا به حال جریان داشته، این است که جامعه ایرانی معاصر، در نظم زندگی و مهندسی خانه و شهر توجه اصلی‌تر و متمرکزتر را بر مقوله استحکام و مقاومت منازل و شهر به زلزله معطوف کرده و این وضعیت تا بدان جا نیز به پیش رفته که نگاه تخصصی مهندسی بر خطر زلزله تمرکز داشته است. اما با سیل اخیر، ادبیات وقواعد مهندسی شهر دچار تحول شده و از این پس پیشگیری از مشکلات و خسارت‌های سیل در شهرسازی و بنای منازل موضوعی مهم به حساب می‌آید.

بی‌توجهی نسبت به ساخت و ساز در حریم رودخانه 

وی ابراز کرد: البته این وضعیت مربوط به سده‌های اخیر است وگرنه در گذشته‌های دور دست و قرن های پیش توجه به حریم رودخانه و عمق خطر سیل در نگاه مردم جدی بوده و در شعر شاعران نیز به صورت برجسته مطرح بوده است؛ «به جویی که یک روز بگذشت آب / نسازد خردمند ازو جای خواب».

آیت‌الله مبلغی با اشاره به بازدید خود از بعضی مناطق سیل‌زده گفت: در این بازدید کاملا مشاهده شد که سیل آنچه ( منازل و غیر منازل) که در مسیر تثبیت شده برای رودخانه از حیث تاریخی بوده را از سر راه برداشته و با خود برده است. مسیر و حریم طبیعی رودخانه بر اساس خرابه‌های پل‌های باقی‌مانده از گذشته قابل شناسایی است. هم از نظر فقه و هم از حیث میراث فرهنگی، حریم رودخانه از حرمت و اعتبار بالایی برخوردار است که امروزه باید در مهندسی شهر توجه عمیقی به آن شود. حریم به معنای خط قرمز است یعنی خط قرمز رودخانه منزل نگزیدن کنار آن است.

عضو مجلس خبرگان رهبری تأکید کرد: به عبارتی نظام مهندسی و شهرداری ما به آنچه که در ادبیات و تجربه تاریخی محقق ما از دیرباز وجود داشته، عمل نکرده است و کار به جایی رسیده بود که از طرف شهرداری‌ها و سایر سازمان‌های‌ ذی‌ربط اجازه ساخت خانه در حریم رودخانه هم داده می‌شده است. لذا باید از این پس قوانین، آیین نامه‌ها و نظارت‌ها و کنترل‌های سفت‌ و سخت‌تری در این زمینه انجام شود. با توجه به آنچه گذشت باید گفت عدم پیشگیری کامل از آسیب‌های سیل اخیر، ریشه در نوعی قصور اجتماعی نهادی شده در سده اخیر ‌است نه اینکه محدود به قصور‌ورزی یک مسئول یا سازمان مشخص باشد.

ضرورت کنترل تکنولوژی برای صیانت بیشتر از طبیعت

وی یادآور شد: در واقع ما به نوعی به تجربه محقق گذشته خود، که روزگاری برای رودخانه‌ها حریم قائل می‌شدیم و پل‌های بلند می‌زدیم، بی‌اعتنایی کردیم و این بی‌توجهی، مدت‌های مدید است که به صورت یک قصور اجتماعی ظاهر شده است. بنابراین بیش از آن که قصور سازمانی باشد یک «قصور اجتماعی نسبتا تاریخی» است که جریان پیدا کرده و در موارد بسیار، سازمان‌ها در چارچوب نگاه‌های اجتماعی معنا، شکل، هویت و حساسیت پیدا می‌کنند.

آیت‌الله مبلغی اظهار کرد: البته در کنار این مسئله، تکنولوژی هم تا حدی تأثیر منفی داشته و موجبات جور و ظلم به طبیعت شده است و باید مضرات تکنولوژی را کنترل بیشتری کرد و کنترل آن از یک طرف، حفاظت و صیانت بیشتر از طبیعت است و از طرف دیگر، رعایت اخلاق تکنولوژی است.

توجه ویژه در ادبیات دینی نسبت موضوع ظلم به طبیعت

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس با اشاره توجه ادبیات دینی به موضوع ظلم به طبیعت، گفت: در قرآن آمده است که «غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ» که از آن بغی نسبت به طبیعت (حیوانات) برداشت می‌شود. روشن است که اگر ظلم به طبیعت نشود طبیعت قدرت بیشتری برای کنترل سیل و بهره‌گیری از سیل از خود نشان می‌دهد؛ یعنی طبیعت حرمت نگه داشته شده در برابر سیل مقاوم‌تر می‌شود در نتیجه، خسارت‌های سیل هم کاهش پیدا می‌کند. حال که امروز به چنین تجربه‌ای از سیل رسیدیم بهتر می‌توان اهمیت عدالت نسبت به طبیعت را درک و آن را رعایت کنیم. اگر عدالت نسبت به طبیعت رعایت نشود طبیعت هم به انسان ظلم می‌کند. البته این کار طبیعت همان جزای ظلم انسان است نه اینکه طبیعت ظلم کند. هر چه بیشتر به طبیعت اعتنا کنیم و قواعد و قوانین تعامل درست با طبیعت را رعایت کنیم، زندگی ما کمتر دچار آسیب شده و سرزندگی و شادابی بیشتری از ناحیه طبیعت نصیب ما می‌شود.

وی بیان کرد: نکته دیگر اینکه باید نگاه‌های ویژه دینی در حوادث این‌چنینی لحاظ شود و آن عبارتست از اینکه در این نوع حوادث باید عمل‌مان در جهت خدمت به مردم باشد. خدمت به مردم انقدر مهم است که دین برای آن، به ویژه در هنگامه بلا و مصیبت حساب بسیار ویژه‌ای باز کرده است. این خدمت هم فقط در زمان آمدن سیل نیست. فقه ما، ایجاد ساختارها و زیرساخت‌های صیانت‌کننده از شهر و روستا در مقابل حوادثی مانند سیل را واجب می شمارد. نساختن سد و سایر زیرساخت‌ها، مسئولیت شرعی دارد و این مسئولیت شرعی بزرگ است.

آیت‌الله مبلغی در پایان به بیان چهار درس مهم و اصلی از سیل اخیر پرداخت و گفت: درس عبرت اول حرمت قائل شدن برای حریم رودخانه به صورت حقوقی و قانونی و مهندسی است. دومین درسی که می‌توان از حادثه گرفت ضرورت سد سازی و آبخیزداری است که رهبر معظم انقلاب اسلامی هم به آن توصیه‌های جدی دارد. درس سوم اولویت قائل شدن برای استان‌هایی است که در معرض سیل بیشتر قرار دارن و در نهایت عبرت چهارم رعایت دقیق قانون مدیریت بحران‌هاست که بر چهار اصل «پیشگیری، آمادگی، بازسازی و بازتوانی» تأکید می‌ورزد.

گفت‌وگو از مهدی مخبری

انتهای پیام